Lễ cúng cơm mới (hay nói tiếng địa phương là nào máo blề sa) là để tỏ lòng thành kính, cảm ơn tổ tiên, các vị thần linh đã cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu. Đồng thời, cũng mời gọi hồn lúa sau một năm ở đồng ruộng về nhà để nghỉ ngơi và cầu mong vụ mới lại tiếp tục nhận được sự phù hộ của tổ tiên, thần linh để mùa màng bội thu. Ngoài ý nghĩa tâm linh, Lễ mừng cơm mới còn là dịp để các thành viên trong gia đình, dòng họ, láng giềng đoàn tụ thể hiện sự gắn bó, tình đoàn kết cộng đồng. Đối với người Mông Mù Cang Chải, lễ mừng cơm mới là một nghi lễ rất quan trọng trong tín ngưỡng thờ cúng hàng năm mang đậm sắc thái văn hóa riêng có.
Mâm cỗ cúng cơm mới của người mông
Cụ ông Hờ Su Giàng trên 80 tuổi ở xã Chế Cu Nha là một trong những nhân chứng trực tiếp khai hoang ruộng bậc thang cho biết: "Theo lời các cụ truyền lại thì người xưa quan niệm cây cối, núi, đồi, sông, suối... đều có thần linh. Bởi vậy, để có được mùa màng bội thu là nhờ có các vị thần linh phù hộ, làm cho mưa thuận, gió hòa, chim chuột không phá hoại mùa màng... Nên sau mỗi mùa vụ cần thực hiện nghi lễ cúng mừng cơm mới để tỏ lòng thành kính, cảm ơn tổ tiên, các vị thần linh. Đồng thời, cũng mời gọi hồn lúa sau một năm ra đồng phơi nắng, phơi mưa, bị chim chuột công tha đi trở về hội tụ ở nhà để nghỉ ngơi và cầu mong vụ mới lại tiếp tục nhận được sự phù hộ của tổ tiên, thần linh để mùa màng bội thu”. Ngoài ý nghĩa tâm linh, Lễ mừng cơm mới còn là dịp để các thành viên trong gia đình, dòng họ, láng giềng đoàn tụ, biểu thị cho sự gắn kết. Lễ mừng cơm mới không bắt buộc về điều kiện lễ vật dâng cúng hay thời gian tổ chức trong từng gia đình. Song đều có điểm chung là người chủ trong gia đình sẽ kiêng không được ăn cơm nấu từ gạo của vụ lúa mới cho đến khi gia đình tổ chức lễ mừng cơm mới và thực hiện nghi thức cúng tổ tiên, thần linh, trời đất xong trước.
Ngày tổ chức lễ mừng cơm mới, tùy theo điều kiện từng gia đình mà dự định mời khách đến chung vui để những người phụ nữ nấu cơm cho đủ, đàn ông, con trai sẽ lo chế biến thực phẩm các món ăn từ lợn, gà cùng các loại thực phẩm khác như thịt trâu, bò, dê... Mâm lễ cúng tổ tiên được chủ gia đình bày giữa nhà, gần bàn thờ tổ tiên.
Lễ vật cúng chính chỉ sử dụng thịt lợn hoặc gà; cơm nấu từ gạo mới và cơm phải được xới từ nồi mới nấu; trong mâm cúng có đủ canh và rượu. Tùy theo từng dòng họ mà trên âu cơm làm lễ sẽ cắm 2 chiếc thìa hoặc nhiều hơn. Người trực tiếp thực hành nghi lễ cúng mừng cơm mới là ông chủ nhà.
Trưóc đây cuộc sống của người dân còn nhiều khó khăn, lúa vừa chín vàng trên những thửa ruộng bậc thang, thì người dân đã đi lấy thóc về sao trong bếp rồi mang đi xay xát về nấu cơm mới và tổ chức rất đơn giản. Thông thường hay tổ chức vào cuối tháng 8 và trong tháng 9 hàng năm. Nhưng hiện nay, do được tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật, nâng cao nhận thức về chuyển đổi các loại giống lúa có năng suất cao vào sản xuất, nên cuộc sống của người dân đã từng bước đổi thay. Vì vậy có gia đình đã thu hoạch xong vụ lúa mới về nhà mới tổ chức ăn lễ ăn cơm mới. Tùy thèo điều kiện, quan hệ bạn bè và dòng họ, nên mỗi hộ lại có quy mô tổ chức khác nhau. Nhưng đều đặc biệt là nghi thức, thủ tục tuy ngắn gọn, nhưng rất đầy đủ ý nghĩa, đạo lý làm người, hướng về cội nguồn, trời đất; thể hiện tinh thần đoàn kết, khát vọng lên cùng niềm vui của dân bản khi mùa màng bội thu. Nghi thức cúng trong Lễ mừng cơm mới, chủ nhà cúng mời trước tiên là ông, bà tổ tiên, tiếp đến là theo thứ tự từ cao xuống thấp, từ lớn đến bé, từ trong ra ngoài nhưng phải cùng họ hàng (tức là một ma) sau đó là các vị thần nhà, thần lửa, thần sông, thần núi... với ý niệm là chứng giám lòng thành và phù hộ cho gia đình có thêm những mùa vụ bội thu... Kết thúc lễ cúng, chủ nhà và khách cùng chung vui bên chén rượu.
Với sức hấp dẫn và ý nghĩa tâm linh của Lễ mừng cơm mới, năm 2021, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã chứng nhận Lễ mừng cơm mới của người Mông huyện Mù Cang Chải là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.
Phát huy giá trị văn hóa độc đáo của Lễ mừng cơm mới trong phát triển du lịch ngoài Nhân dân tự tổ chức tại gia đình. Trong những năm gần đây huyện Mù Cang Chải đã xây dựng kế hoạch tổ chức Lễ mừng cơm mới tại đồi Mâm xôi xã La Pán Tẩn Di tích quốc gia đặc để quảng bá, giới thiệu đến du khách khám phá và trải nghiệm về những giá trị độc đáo này của đồng bào Mông vùng cao Mù Cang Chải./.
A Cớ
